BM SÖZLEŞME ORGANLARINA BİREYSEL BAŞVURULAR

Birleşmiş Milletler (BM) bünyesindeki Sözleşme Organları (Treaty Bodies), belirli insan hakları sözleşmelerinin uygulanmasını denetlemekle görevli bağımsız uzman komiteleridir. Bu komitelerden bazıları, ilgili sözleşmeye eklenen “İhtiyari Protokoller” (Optional Protocols) sayesinde, sözleşmeye taraf devletlerin bireylerinden gelen şikayetleri (bireysel başvuruları) doğrudan inceleme yetkisine sahiptir.

Eğer yaşadığınız insan hakkı ihlali, ilgili BM sözleşmesinde güvence altına alınan bir hakla ilgiliyse ve devletiniz o sözleşmenin bireysel başvuruyu kabul eden İhtiyari Protokolüne tarafsa, bu mekanizmaya başvurabilirsiniz. Bu yol, iç hukuk yollarının tüketildiği durumlarda uluslararası düzeyde adaleti aramak için önemli bir fırsattır.

Bireysel başvuru yapılabilecek başlıca Sözleşme Organları ve süreçleri:

Ortak Başvuru Şartları ve Süreci

BM Sözleşme Organlarına bireysel başvuru yaparken dikkat etmeniz gereken genel kurallar şunlardır:

1. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi: Bu, en temel ve önemli şarttır. Başvurunuzdan önce, hak ihlaline ilişkin olarak ilgili ülkenizdeki tüm yargısal ve idari başvuru yollarını (mahkemeler, idari itirazlar vb.) tüketmiş olmanız gerekmektedir. Yani, olayın en üst yargı mercileri tarafından incelenmiş ve karara bağlanmış olması beklenir. Ancak, iç hukuk yollarının etkisiz, makul olmayan bir şekilde uzun sürmesi veya mevcut olmaması durumunda bu şart aranmayabilir. Bu durumu başvurunuzda gerekçeleriyle belirtmelisiniz.
2. Devletin Taraf Olması: İhlalden sorumlu devletin, ilgili insan hakları sözleşmesine ve bu sözleşmeye eklenen bireysel başvuruyu kabul eden İhtiyari Protokolüne taraf olması şarttır. Bir devletin sadece sözleşmeye taraf olması yeterli değildir, bireysel başvuru imkanını tanıyan protokole de imza atmış ve onaylamış olması gerekir.
3. Başvuru Süresi: Çoğu komite, iç hukuk yollarının tüketildiği (veya tüketilemediği) kesinleşmiş son kararın tarihinden itibaren belirli bir süre içinde (genellikle 6 ay ile 5 yıl arasında değişir) başvuru yapılmasını şart koşar. Bu süreler, komiteden komiteye değişiklik gösterir ve başvuru yapmadan önce ilgili komitenin kurallarını dikkatlice incelemeniz önemlidir.
4. Aynı Konuda Başka Bir Uluslararası Mekanizmaya Başvurmama: Aynı ihlalin, halihazırda Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) gibi başka bir uluslararası soruşturma veya çözüm prosedürü tarafından inceleniyor olmaması veya daha önce incelenip karara bağlanmamış olması gerekir.
5. İhlalin Doğası: Başvurulan ihlalin, ilgili sözleşmede güvence altına alınan haklardan birine aykırı olması gerekmektedir. İhlal, doğrudan sizinle ilgili olmalı ve sizin mağduru olmalısınız.
6. Başvuru Formu ve Belgeler: Başvurular, ilgili komitenin belirlediği standart başvuru formları kullanılarak yapılmalıdır. Bu formlar detaylıdır ve ihlali destekleyici tüm bilgi ve belgelerin (mahkeme kararları, polis raporları, tıbbi belgeler, tanık ifadeleri vb.) eksiksiz bir şekilde eklenmesi zorunludur. Belgelerin kopyalarını göndermeli, asla orijinallerini göndermemelisiniz.
7. Dil: Başvuruların BM’nin resmi dillerinden birinde (Arapça, Çince, İngilizce, Fransızca, Rusça ve İspanyolca) sunulması gerekmektedir. Destekleyici belgeler için resmi olmayan bir çeviri de genellikle kabul edilebilir.
8. Gizlilik: Bireysel başvurular genellikle gizli olarak yürütülür. Ancak, komiteler tarafından alınan nihai kararlar ve görüşler kamuoyuna açıklanır. Başvuru sahibi, kimliğinin açıklanmamasını talep edebilir.

Bireysel Başvuru Yapılabilecek Başlıca Sözleşme Organları

1. İnsan Hakları Komitesi (Human Rights Committee – HRC)

• İlgili Sözleşme: Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi (ICCPR).
• Bireysel Başvuru Mekanizması: ICCPR Birinci İhtiyari Protokolü.
• Kapsam: Yaşam hakkı, işkence yasağı, kölelik yasağı, keyfi tutuklama ve gözaltı yasağı, adil yargılanma hakkı, ifade özgürlüğü, toplanma özgürlüğü, din özgürlüğü, seçme ve seçilme hakkı gibi medeni ve siyasi hak ihlallerini inceler.
• Başvuru Süresi: Genellikle iç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren 5 yıl içinde başvuru yapılmalıdır.

2. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (Committee on Economic, Social and Cultural Rights – CESCR)

• İlgili Sözleşme: Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (ICESCR).
• Bireysel Başvuru Mekanizması: ICESCR İhtiyari Protokolü.
• Kapsam: Çalışma hakkı, sosyal güvenlik hakkı, yeterli yaşam standardı hakkı (gıda, giyim ve konut dahil), sağlık hakkı, eğitim hakkı gibi ekonomik, sosyal ve kültürel hak ihlallerini inceler.
• Başvuru Süresi: İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren genellikle 6 ay içinde başvuru yapılmalıdır.

3. Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi (Committee on the Elimination of Discrimination against Women – CEDAW)

• İlgili Sözleşme: Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW).
• Bireysel Başvuru Mekanizması: CEDAW İhtiyari Protokolü.
• Kapsam: Kadınlara yönelik ayrımcılığın her türlü biçimini (siyasi, ekonomik, sosyal, kültürel, medeni veya diğer alanlarda) inceler.
• Başvuru Süresi: İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren genellikle 6 ay içinde başvuru yapılmalıdır.

4. İşkenceye Karşı Komite (Committee Against Torture – CAT)

• İlgili Sözleşme: İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşme (CAT).
• Bireysel Başvuru Mekanizması: Sözleşmenin 22. Maddesi.
• Kapsam: İşkence, zalimane, insanlık dışı veya onur kırıcı muamele ve ceza iddialarını inceler. Özellikle geri göndermeme (non-refoulement) ilkesinin ihlali iddialarını ele alır (yani bir kişinin işkence veya kötü muamele riski olan bir ülkeye geri gönderilmesi).
• Başvuru Süresi: İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren genellikle 6 ay içinde başvuru yapılmalıdır.

5. Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi (Committee on the Elimination of Racial Discrimination – CERD)

• İlgili Sözleşme: Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Uluslararası Sözleşmesi (ICERD).
• Bireysel Başvuru Mekanizması: Sözleşmenin 14. Maddesi.
• Kapsam: Irk, renk, soy, ulusal veya etnik kökene dayalı ayrımcılık iddialarını inceler.
• Başvuru Süresi: İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren genellikle 6 ay içinde başvuru yapılmalıdır.

6. Engelli Hakları Komitesi (Committee on the Rights of Persons with Disabilities – CRPD)

• İlgili Sözleşme: Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşme (CRPD).
• Bireysel Başvuru Mekanizması: CRPD İhtiyari Protokolü.
• Kapsam: Engelli kişilerin insan haklarının ihlal edildiği iddialarını inceler.
• Başvuru Süresi: İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren genellikle 6 ay içinde başvuru yapılmalıdır.

7. Çocuk Hakları Komitesi (Committee on the Rights of the Child – CRC)

• İlgili Sözleşme: Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (CRC).
• Bireysel Başvuru Mekanizması: Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne Ek Üçüncü İhtiyari Protokol (İletişim Usulüne İlişkin).
• Kapsam: Çocuğun yüksek yararı, yaşam hakkı, gelişim hakkı, ayrımcılık yasağı gibi çocuk haklarının ihlali iddialarını inceler.
• Başvuru Süresi: İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren genellikle 1 yıl içinde başvuru yapılmalıdır.

8. Zorla Kaybolmalar Komitesi (Committee on Enforced Disappearances – CED)

• İlgili Sözleşme: Zorla Kaybolmalara Karşı Herkesin Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme.
• Bireysel Başvuru Mekanizması: Sözleşmenin 31. Maddesi.
• Kapsam: Zorla kaybolma vakalarını ve bu tür eylemlerden kaynaklanan insan hakları ihlallerini inceler.
• Başvuru Süresi: Belirli bir süre kısıtlaması olmamakla birlikte, mağdurlar veya yakınları ihlalin devam ettiği sürece başvuru yapabilir.

Başvuru Sürecinin İşleyişi (Genel)

1. Başvurunun Sunulması: Başvuru formu doldurulur ve ilgili komitenin Sekreterya’sına gönderilir.
2. Kayıt ve Ön İnceleme: Sekreterya başvuruyu kaydeder ve kabul edilebilirlik şartlarını (örneğin, iç hukuk yollarının tüketilip tüketilmediği, sürenin aşılıp aşılmadığı) ön incelemeden geçirir. Eksiklikler varsa başvuru sahibinden ek bilgi istenebilir.
3. Hükümete Bildirim: Başvuru kabul edilebilir bulunduğunda, ilgili devletin hükümetine bildirilir ve konuya ilişkin görüşlerini ve savunmasını sunması istenir.
4. Cevap ve Karşı Cevap: Hükümetin cevabı başvuru sahibine iletilir ve karşı cevap verme fırsatı tanınır. Bu yazışmalar birkaç tur sürebilir.
5. Komite İncelemesi ve Karar: Komite, sunulan tüm bilgileri ve argümanları gizli bir oturumda inceler. Delilleri ve yasal argümanları değerlendirerek, Sözleşme’nin ihlal edilip edilmediğine dair bir görüş (Views) yayınlar. Bu görüşler, ilgili devlet için hukuken bağlayıcıdır.
6. Takip Prosedürü: Komite, görüşlerinin uygulanmasını takip eder. Devletten, ihlali düzeltmek ve gelecekte benzer ihlalleri önlemek için hangi önlemleri aldığını bildirmesini ister.

Önemli Hususlar ve Tavsiyeler:

• Hukuki Yardım: Bireysel başvuru süreçleri oldukça karmaşık ve teknik bilgi gerektiren süreçlerdir. Bu nedenle, insan hakları hukuku konusunda uzmanlaşmış bir avukattan veya uluslararası insan hakları örgütlerinden (örneğin, Amnesty International, Human Rights Watch gibi kuruluşlar hukuki tavsiye vermese de, bilgi ve belge sağlama konusunda yardımcı olabilirler) hukuki destek almanız başvurunuzun başarısı için hayati öneme sahiptir.
• Kanıt Toplama: Başvurunuzu destekleyecek sağlam ve somut kanıtlar (resmi belgeler, mahkeme kararları, tıbbi raporlar, tanık ifadeleri, fotoğraflar, videolar vb.) toplamak çok önemlidir.
• Zaman Çizelgesi: Süreç genellikle oldukça uzun sürer; bir başvurunun nihai karara ulaşması yıllar alabilir. Sabırlı olmak önemlidir.
• Türk Vatandaşları İçin Not: Türkiye, Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi, İşkenceye Karşı Sözleşme, Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Sözleşmesi, Engelli Haklarına İlişkin Sözleşme ve Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne taraftır. Ancak, tüm bu sözleşmelerin bireysel başvuru mekanizmalarını içeren İhtiyari Protokollerine taraf değildir. Başvuru yapmadan önce Türkiye’nin hangi protokollere taraf olduğunu teyit etmeniz kritik öneme sahiptir. (Örneğin, Türkiye, Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi’nin Birinci İhtiyari Protokolü’ne taraf değildir, bu nedenle bu komiteye bireysel başvuru yapılamaz.)

BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (OHCHR) web sitesi, her bir Sözleşme Organı, ilgili sözleşmeler, İhtiyari Protokoller, başvuru formları ve güncel kılavuzlar hakkında en doğru ve kapsamlı bilgi kaynağıdır. Başvuru yapmadan önce mutlaka bu kaynakları incelemeniz ve uzman kişi ve kurumlardan danışmanlık almanız tavsiye edilir.