Hak ihlaline uğradığını düşünen veya iddia eden bireyler, Birleşmiş Milletler (BM) bünyesindeki çeşitli mekanizmalara başvuru yapabilirler. Ancak, başvuru süreci ve hangi mekanizmanın uygun olduğu, ihlalin niteliğine ve ilgili devletin taraf olduğu sözleşmelere göre değişiklik gösterebilir.

Temel mekanizmalar ve başvuru süreçleri hakkında genel bilgilere aşağıda yer verilmiştir:

1. Sözleşme Organlarına Bireysel Başvurular

BM’nin temel insan hakları sözleşmeleri, kendi denetim organları olan komiteleri oluşturmaktadır. Bazı sözleşmeler, bireysel başvuruya olanak tanıyan İhtiyari Protokolleri içerir. Eğer yaşadığınız ihlal, ilgili sözleşme kapsamına giriyor ve devletiniz o sözleşmenin bireysel başvuruyu kabul eden ihtiyari protokolüne tarafsa, bu yolla bireysel bir başvuru yapabilirsiniz.

BM Bünyesinde Bireysel Başvuru yapılabilecek başlıca Komiteler:

• İnsan Hakları Komitesi (Human Rights Committee): Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi’nin denetim organıdır. İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren 5 yıl içinde başvuru yapılmalıdır.
• Kadınlara Karşı Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması Komitesi (CEDAW Committee): Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi’nin denetim organıdır.
• İşkenceye Karşı Komite (Committee Against Torture – CAT): İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya Karşı Sözleşmesi’nin denetim organıdır.
• Çocuk Hakları Komitesi (Committee on the Rights of the Child – CRC): Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin denetim organıdır. İç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren 1 yıl içinde başvuru yapılmalıdır.
• Engelli Hakları Komitesi (Committee on the Rights of Persons with Disabilities – CRPD): Engellilerin Haklarına İlişkin Sözleşmesi’nin denetim organıdır.
• Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi (CERD Committee): Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Uluslararası Sözleşmesi’nin denetim organıdır.
• Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (CESCR Committee): Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmesi’nin denetim organıdır.
• Zorla Kaybolmalar Komitesi (Committee on Enforced Disappearances – CED): Zorla Kaybolmalara Karşı Herkesin Korunmasına Dair Uluslararası Sözleşme’nin denetim organıdır.

Genel Başvuru Şartları ve Süreci:

1. İç Hukuk Yollarının Tüketilmesi: BM komitelerine başvurmadan önce, hak ihlaline ilişkin olarak ilgili ülkedeki tüm iç hukuk yollarını tüketmiş olmanız gerekmektedir. Bu, genellikle yerel mahkemelerden başlayarak en üst yargı organlarına kadar süreci tamamlamanız anlamına gelir. Ancak, iç hukuk yollarının gereksiz yere uzaması veya etkisiz olması durumunda bu şart aranmayabilir.
2. Başvuru Süresi: Her komitenin kendi başvuru süresi olabilir (örneğin, iç hukuk yollarının tüketilmesinden itibaren 1 veya 5 yıl gibi). Bu süreleri göz önünde bulundurmak önemlidir.
3. Başvurunun Niteliği: İhlalin doğrudan ve kişisel olarak mağduru olmalısınız. İhlalin, ilgili sözleşmede güvence altına alınan haklardan birine aykırı olması gerekir.
4. Başvuru Formu ve Belgeler: Başvurular, ilgili komitenin belirlediği standart formlar kullanılarak yapılmalıdır. Bu formlara, ihlali destekleyici tüm bilgi ve belgeler (mahkeme kararları, raporlar, kanıtlar vb.) eklenmelidir.
5. Dil: Başvuruların BM’nin resmi dillerinden (Arapça, Çince, İngilizce, Fransızca, Rusça ve İspanyolca) birinde sunulması gerekmektedir. Eklerin resmi olmayan bir çevirisi de kabul edilebilir.
6. Gizlilik: Başvurular genellikle gizlidir, ancak komiteler tarafından alınan nihai kararlar kamuoyuna açıklanır. Başvuru sahibi, nihai kararda kimliğinin açıklanmamasını talep edebilir.
7. İşleyiş: Başvuru incelendikten sonra, ilgili devlete görüşleri sorulur. Komite, taraflar arasındaki yazışmaları değerlendirir ve ihlalin olup olmadığına dair bir karar (görüş) verir. Bu kararlar ilgili devletler için bağlayıcıdır ve insan haklarının korunması ve teşvik edilmesine katkı sağlar.

2. İnsan Hakları Konseyi Şikayet Usulü

İnsan Hakları Konseyi’nin “Şikayet Usulü” (Complaint Procedure), BM üyesi herhangi bir devlette devam eden ve ciddi insan hakları ihlali örüntülerine ilişkin şikayetleri ele alır. Bu mekanizma, bireysel ve tekil ihlallerden ziyade, sistemli ve sürekli insan hakları ihlallerini hedef alır.

• Kimler Başvurabilir: Herhangi bir kişi, grup veya sivil toplum örgütü başvuruda bulunabilir.
• Şikayetin Kabul Edilebilirliği: Şikayetler yazılı olmalı ve altı BM resmi dilinden birinde sunulmalıdır. İhlallerin kronolojik sırayla ve ayrıntılı olarak açıklanması, neden ciddi ve süreklilik gösteren bir örüntü oluşturduğunun belirtilmesi gerekir.
• Süreç: Şikayetler ilk olarak Sekretarya ve Bildirimler Çalışma Grubu Başkanı tarafından ön taramadan geçirilir. Kabul edilebilir bulunan şikayetler, ilgili devlete iletilerek görüşleri alınır. Sürecin gizlilik ilkesi esastır.

Başvuru Adresi:

Complaint Procedure Unit
Human Rights Council Branch
Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights
United Nations Office at Geneva
CH-1211 Geneva 10, Switzerland
E-posta: cp@ohchr.org

3. Özel Usuller (Special Procedures)

BM İnsan Hakları Konseyi bünyesinde, belirli tematik alanlarda veya belirli ülkelerde insan hakları durumunu izleyen Özel Raportörler, Bağımsız Uzmanlar ve Çalışma Grupları bulunmaktadır. Bu mekanizmalar, acil eylem çağrıları veya mektuplar aracılığıyla insan hakları ihlallerini gündeme getirebilirler.

• Başvuru Şekli: İhlale uğrayan kişiler veya sivil toplum kuruluşları, ilgili özel raportöre veya çalışma grubuna doğrudan bilgi gönderebilirler. Bu bilgiler, acil durumlarda ilgili devlete iletilerek açıklama talep edilebilir veya raportörün raporlarında yer alabilir. Bu mekanizmaların kararları yasal olarak bağlayıcı olmasa da, uluslararası kamuoyu baskısı oluşturma ve ihlallerin görünürlüğünü artırma açısından önemlidir.

Önemli Notlar:

• Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM): Türkiye’deki hak ihlalleri için BM komitelerinden önce veya bu komitelere ek olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne (AİHM) başvuru da düşünülebilir. AİHM, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf ülkelerde (Türkiye dahil) yaşanan ihlalleri inceler. AİHM’ye başvuru için de iç hukuk yollarının tüketilmiş olması ve kesin karardan itibaren genellikle 4 ay içinde başvuru yapılması gerekmektedir.
• Hukuki Yardım: BM mekanizmalarına başvuru süreçleri karmaşık olabilir. Bu nedenle, bir avukattan veya insan hakları alanında çalışan bir sivil toplum kuruluşundan (STK) hukuki destek almanız başvurunuzun etkinliği açısından büyük önem taşımaktadır. BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (OHCHR), başvuru sahiplerine yasal veya finansal destek sağlamaz.
• Başvurunuzun Etkinliği: Başvurunuzun kabul edilmesi ve incelenmesi süreci zaman alabilir ve karmaşık olabilir. Belgelerin eksiksiz, ayrıntılı ve doğru bir şekilde sunulması kritik öneme sahiptir.

İnsan hakları ihlalinin niteliğini ve hangi BM sözleşmelerinin ve ihtiyari protokollerinin ilgili devlet tarafından onaylandığını belirlemek, doğru başvuru mekanizmasını seçmenize yardımcı olacaktır. Bu konuda daha detaylı bilgi için Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği’nin (OHCHR) resmi web sitesini ziyaret etmeniz veya bir hukuk uzmanına danışmanız tavsiye edilir. BM mekanizmalarına hak ihlallerinizle ilgili bireysel başvuru yaparken yardım, destek ve danışmanlık hizmeti almak için bizimle iletişime geçebilirsiniz.